كليله و دمنه

          علی  
            بازدید : 400
          سه شنبه 08 فروردین 1391
           نظرات (0)
        

كليله و دمنه

کَلیله و دِمنه کتابی‌است از اصل هندی که در دوران ساساني به فارسی میانه ترجمه شد. کلیله و دمنه کتابی پندآمیز است که در آن حکایتهای گوناگون (بیشتر از زبان حیوانات) نقل شده‌است. نام آن از نام دو شغال با نامهای کلیله و دمنه گرفته شده‌است. بخش بزرگی از کتاب اختصاص به داستان این دو شغال دارد.

مجتبي مينويي درباره این کتاب می گوید: کتاب کلیله و دمنه از جمله آن مجموعه‌های دانش و حکمت است که مردمان خردمند قدیم گردآوردند و «بهرگونه زبان» نوشتند و از برای فرزندان خویش به میراث گذاشتند و در اعصار و قرون متمادی گرامی میداشتند، میخواندند و از آن حکمت عملی و آداب زندگی و زبان می آموختند.

نگارگری ایرانی مکتب هرات از داستان کلیله و دمنه. نسخهٔ کلیله و دمنه بایسنقری از محمد بن بایسنقری به سال ۸۳۳ قمری. حملهٔ شیر به گاوی به نام شَنزَبه (دو شغال یعنی کلیله و دمنه نیز در صحنه حضور دارند) از باب الاسد و الثور. ترکیب زمینهٔ زرین و آسمان آبی‌رنگ به همراه صخره‌های اسفنجی با رنگ‌آمیزی غنی، ویژگی‌های این نقاشی است.

اصل و تاریخچهٔ کتاب

کلیله و دمنه در واقع تألیفی‌است مبتنی بر چند اثر هندی که مهم‌ترین آنها پنجه تنتره (به سانسکریت पञ्चतन्त्र)به معنی پنج فصل و به زبان سانسكريت است. در روایات سنتی برزويه «مهتر اطبّای پارس» در زمان خسرو انوشيروان را مؤلف این اثر می‌دانند. نام پهلوي اثر کلیلگ و دمنگ بود. صورت پهلوی این اثر هم اکنون در دست نیست و در طول سالیان از بین رفته است. اما ترجمه‌ای از آن به زبان سرياني امروز در دست است. این ترجمه نزدیک‌ترین ترجمه از لحاظ زمانی به تألیف برزویه‌است

ترجمه از پهلوی به عربی

صفحه‌ای از نسخه‌ای از کلیله و دمنه بتاریخ ۱۲۱۰ میلادی

پس از اسلام روزبه پور دادويه ( ابن مقدم )آن را به عربی ترجمه کرد ترجمهٔ ابن مقفع بسیار مقبول افتاد و مظهری از فصاحت در زبان عربی تلقی شد. ترجمهٔ ابن مقفع امروز موجود است امّا میان نسخ مختلف آن گاه تفاوتهای زیادی دیده می‌شود.

ابن نديم در الفهرست کلیله و دمنه را در شمار «کتابهای هند در افسانه و اسمار و احادیث» آورده‌است و دربارهٔ آن گوید:

کتاب کلیله و دمنه هفده بابست- و گویند هجده باب بوده که عبدالله بن مقفع و دیگران آن را ترجمه کرده‌اند، و این کتاب به شعر هم در آورده شده، و این کار را ابان بن عبدالحمید بن لاحق بن عقیر رقاشی کرده‌است و علی بن داود نیز آن را به شعر درآورده، و بشر بن معمده ترحمه‌ای از آن دارد که پاره‌ای از آن در دست مردم است. و من در نسخه دیدم که دو باب اضافه داشت و شاعران ایرانی این کتاب را به شعر درآورده‌اند که از فارسی به عربی ترجمه شده‌است. و از این کتاب مجموعه‌ها و منتخباتی است که ساخته گروهی مانند ابن مقدم و سهل بن هارون و سلم رئیس بيت الحكمه و ... [است].

ترجمهٔ‌عربی ابن مقفع پایهٔ ترجمه‌های دیگر قرار گرفت و کتاب از عربی به فارسي ، يوناني ، تركي ، اسپانيايي ، روسي و آلماني ترجمه شد.

ترجمه از عربی به فارسی

صفحه‌ای از نسخه‌ای از کلیله و دمنه بتاریخ ۱۴۲۹ میلادی از هرات

کلیله و دمنه چندین بار از عربی به فارسی دری برگردانده شده‌است. از جمله رودكي آن را به نظم درآورد اما امروز جز چند بیت پراکنده از آن باقی نمانده‌است.

در قرن ششم هجری نصرالله منشي (منشی بهرا شاه غزنوي) آن را به زبان فارسی ترجمه کرد. این ترجمه ترجمه‌ای آزاد است و نصرالله هرجا لازم دانسته‌است ابیات و امثال بسیار از خود و دیگران آورده‌است. ترجمهٔ نصرالله منشی همان ترجمه‌ای است که از آن به عنوان کلیله و دمنه در زبان فارسی یاد می‌شود. گاه نیز آن را کلیله و دمنهٔ بهرامشاهی خوانند.

ترجمهٔ دیگری که تقریباً مقارن با زمان نصرالله منشی صورت گرفته اما کمتر شناخته‌شده‌است توسط محمد بن عبدالله بخاری است که منشی دربار اتابکان موصل بود. برخلاف نصرالله منشی محمد بخاری به عبارت‌پردازی نپرداخته و کاملاً به متن اصلی وفادار مانده‌است. خود این موضوع را تصریح کرده‌است^*

البته پس از رودکی و پیش از این دو تن نیز ترجمه‌های زیادی از این اثر صورت گرفته بود ولی هیچ‌یک به دست ما نرسیده‌است. نصرالله منشی خود در دیباچهٔ ترجمه‌اش به این موضوع اشاره کرده‌است.^*

آخرین تحریر کلیله و دمنه متعلق است به ابوالفضل عنامي ادیب پارسی‌گوی هندی. نثر این اثر روان و صحیح است. علامی به این ترجمه نام عیاردانش داده‌است.

ترجمه از سانسکریت به فارسی

این نکته نیز جالب توجه‌است که یکبار نیز به فرمان پادشاه ادب‌دوست هند اکبر شاه همایون کتاب پنجه تنتره مستقیماً از سنسکریت به فارسی ترجمه شده‌است. مسئول این ترجمه شخصی بود به نام مصطفی خالقداد عباسی. به گفتهٔ او «حکم شد که هرچه خشک و تر در آن کتاب باشد به همان ترتیب رقم نماید تا قدر تفاوت اصل سخن و ترتیب آن و زیادتی و نقصان ظاهر گردد.»

بازنویسی از فارسی به فارسی

ملا حسین کاشفی در قرن دهم هجری تصنیفی (بازنویسی‌ای) از روی کلیلهٔ بهرامشاهی ترتیب داد و نام اثر را انوار سهیلی گذاشت. بعدها شيخ عبدالكريم سودائي دستگردي این کتاب را به صورت منظوم در آوردکه این کتاب به همین نام بعد از انقلاب اسلامي ايران در سال۱۳۷۰ منتشر شد.

بابهای کلیله و دمنه

پیشتر گفتار ابن ندیم پیرامون بابهای کلیله و دمنه ذکر شد. در ترجمهٔ سریانی‌ای که از روی متن پهلوی صورت گرفته‌است کلیله و دمنه ده باب است

در کلیله و دمنهٔ نصرالله منشی، در فصل مقدمهٔ ابن مقفع آمده‌است که کلیله و دمنه پانزده باب است و در اصل کتاب که متعلق به هندیان بوده‌است ۱۰ باب بوده‌است و پارسیان پنج باب دیگر به آن افزوده‌اند.^∗ بابهای با اصل هندی به صورت زیر ذکر شده‌است:

بابهای الحاقی پارسیان از قرار زیر است:

1. برزویة الطبیب

2. الناسَکَ و ابنِ عِرْس

3. البلار و البراهمة

4. السّائِحِ و الصّائِغ

5. ابن المَلِک و أصحابِه

در ترجمهٔ بخاری

بابهای تحریرهای مختلف در جدول زیر نشان داده شده‌اند.

پنجه تنتره	کلیله و دمنهٔ سریانی	کلیله و دمنهٔ ابن مقفع	کلیله و دمنهٔ نصرالله منشی	کلیله و دمنهٔ محمد بخاری
جدایی دوستان	شیر و گاو	الاسد و الثور	الاسد و الثور	شیر و گاو
-	-	الفحص عن امر دمنة	بازجست کار دمنه	کار دمنه که کجار رسید
به‌دست‌آوردن دوستان	کبوتر طوق‌دار	حمامة المطوقة	دوستی کبوتر و زاغ و...	کبوتر حمایلی و ...
جنگ بومان و زاغان	بوم و زاغ	البوم و الغربان	بوف و زاغ	کلاغان و بومان
ازدست‌دادن مزایای مکتسب	بی‌تدبیری (؟)	‌االقرد و الغیلم	بوزینه و باخه	حمدونه و سنگ پشت